Vaughn Smith, 46 yaşında. ABD’nin başşehri Washington’da yaşıyor. İşi her gün mesken ev dolaşıp lekeli halıları temizlemek. Müşterileri ondan çok şad. Zira en inatçı lekeleri bile nasıl çıkarabileceğini çok yeterli biliyor. Verdiği paklık hizmeti karşılığında saatte yaklaşık 20 dolar kazanıyor.
Smith’in yakın etrafındakiler dışında kimsenin bilmediği çok değişik bir özelliği var. Kimse bilmiyor, zira Smith bu husustan bahsetmekten pek hoşlanmıyor. Fakat biri sorduğunda da gerçeği gizlemiyor: Smith, 8 lisanı çok akıcı bir biçimde konuşabiliyor. Bu lisanlar İngilizce, İspanyolca, Bulgarca, Çekçe, Portekizce, Rumence, Rusça ve Slovakça.
Ama lisan hünerleri bununla sonlu değil. “Hepsinde çok düzgün değilim fakat 25 lisanı de az çok biliyorum” diyen Smith’in bu tabiri fazla mütevazı sayılabilir. Zira Smith aslında toplam 45 lisan biliyor, bunların 24 adedini kullanarak uzun sohbetler yapabiliyor. 8 başka alfabeyi okuyup yazabiliyor. İtalyanca, Fince ve Amerikan İşaret Lisanı ile kıssalar anlatabiliyor. Kendi kendine Meksika’daki Nahuatl ve Montana’daki Saliş yerlilerinin lisanını öğrenmeye çalışıyor. Hollandaca ve Katalancadaki aksanları o kadar başarılı ki doğuştan bu lisanları konuşanları bile şaşırtıyor.
Smith’in bu sırrını öğrenen herkes, birebir şeyi merak ediyor: Dışişleri Bakanlığı’nda ya da Memleketler arası Para Fonu’nda çalışan tercümanların 6 basamaklı maaşlar aldığı, yabancı lisan bilmenin CV’lerdeki en değerli marifet kabul edildiği bir kentte, bu yetenekli adam kendini neden gizliyor?
SMITH 45 LİSANI NASIL ÖĞRENDİ?
Birden fazla lisan konuşabilen bireyler için “poliglot” sıfatı kullanılıyor. Smith gibiler ise “hiperpoliglot” olarak isimlendiriliyor ve çok ender bulunuyor. Hiperpoliglot olmak için en az 11 lisan bilmek gerekiyor. Bilinen lisan sayısı arttıkça hiperpoliglotların enderlik düzeyi de artıyor. Bugüne kadar kayda geçmiş birkaç efsanevi poliglot var ve hepsi de insanın potansiyelinin hudutlarının ne kadar zorlanabileceğine dair tartışmalara yol açmış şahıslar.
Peki Smith nasıl hiperpoliglot oldu? Beyni yabancı lisan öğrenirken çok zorlananlardan farklı mı çalışıyor? Ve olağan herkesin merak ettiği üzere, neden halı temizleme işiyle uğraşıyor?
Bütün bu soruların problemin özünü kaçırdığını belirten ve “Benim kimseyi etkilemek üzere bir derdim yok” diyen Smith, kendisine sorulmadıkça bildiği lisanlardan kimseye bahsetmediğini hatırlatıyor. Kendini bildi bileli isimleri sayıları, tarihleri ve sesleri diğerlerinden daha güzel hatırladığını belirten Smith, “Bunun sebebi benim için de bir sır” diye konuşuyor.
Peki ya ömrünü lisan öğrenmeye adamış olmasının sebebi? İşte o Smith için bir sır değil…,
İNGİLİZCE VE İSPANYOLCAYLA BÜYÜDÜ
Smith çocukken dünya üzerinde iki lisan var sanıyordu: Babasının konuştuğu İngilizce ve annesinin konuştuğu İspanyolca. Meksika’daki akrabalarını ziyaret ettiğinde İspanyolca konuşmaktan çok keyif alıyordu fakat Maryland’deki çocukluğu boyunca bu lisanı kullanmamaya itina göstermişti. Öbür çocuklardan farklı görünmek istemiyordu. Bu nedenle İspanyolcayı bir sır olarak kendine saklamaya karar vermişti.
Günlerden bir gün babasının Belçika’daki uzak akrabaları Maryland’e onları ziyarete geldi. Smith’in hiç bilmediği birtakım sözler söylüyorlardı ve bunları anlayamamak onu çok sinirlendiriyordu. O günden itibaren karşısına çıkan tüm lisanlara büyülenmiş üzere yaklaşmaya başladı. Annesinin plaklarından Fransızca, babasının tamirci olarak çalıştığı bir konutta bulduğu sözlükten Almanca, sınıflarına gelen bir yabancı öğrenciden Rusça öğrenmeye çalışıyordu. Markette karşılaştığı yaşlı Ruslarla ana lisanlarında konuşuyor, onları keyifli ediyordu.
Diğer yandan öğretmenleri ve ailesi için tam bir hayal kırıklığıydı. Sınıfta sesli okuma sırası ona gelince yine yanlış cümleden başlamıştı. Öğretmeni yine annesini arayıp “Dersi hiç dinlemiyor” diye şikâyet etmişti. Babası yine “Ben bakamıyorum” deyip annesinin meskenine göndermişti. Smith’e daima kendisinde bir sorun varmış üzere geliyordu.
“MUY, MUY INTELLIGENTE”
Annesi Sandra Vargas, “Ona nasıl rehberlik yapacağımı bilmiyordum” diye anlatıyor o günleri.
20’lerinin başında bir genç anneydi Vargas. Boşanmak üzereydi ve hiç bilmediği bir ülkede iki erkek çocuğu tek başına yetiştirmeye çalışıyordu. Oğlunun başka çocuklarla bağ kuramadığını gördüğünde onu bir psikoloğa götürdü. Psikolog, annesine Smith’in “muy, muy intelligente” (İspanyolca “çok çok zeki”) olduğunu söyledi. Fakat Smith’in kalbi de beyni kadar büyüktü. Fazlasıyla hassas bir çocuktu ve daima istenmediğini ya da sevilmediğini düşünüyordu.
14 yaşına geldiğinde Smith tekrar babasının yanına Washington’a taşındı. Büyükelçiliklere çok yakın bir semtte olduklarından yeni okulunda dünyanın dört bir yanından çocuklar vardı. Smith bir anda kendini meskeninde hissetmişti.
Brezilyalı öğrencilerden Portekizce öğrenmeye başladı. Romanyalı iki kardeşin kendisi için yazdığı cümle listesini ezberledi. Etiyopyalı utangaç bir kızdan kendisine Amharca öğretmesini istedi. Hafta sonlarını kütüphanede lisan kitapları ortasında geçiriyordu. Her pazartesi okula döndüğünde söyleyecek daha fazla şeyi oluyor, daha fazla şey anlıyordu.
Ancak 17 yaşında tekrar Maryland’e annesinin yanına dönmek zorunda kaldı.
Liseyi bitirince bir danışman kendisine meslek okuluna gitmesini tavsiye etti fakat Smith kabul edilmedi. Bu hayal kırıklığı eğitim hayatının sonu oldu.
Ardından irili ufaklı işler geldi. Boyacılık, korumalık, YouTuber’lık, köpek gezdiriciliği yaptı. Çalıştığı meskenlerden birine daima gelen Doğu Avrupalı konuklar sayesinde, neredeyse tüm diyalektleri kusursuz bir biçimde konuşur hale geldi.
1990’DA ‘AVRUPA’NIN EN FAZLA LİSAN KONUŞANI’ BELİRLENDİ
Smith, lisedeki testler dışında rastgele bir lisanın yeterlilik imtihanına girmiş değil. Fakat yeni lisanlar öğrendikçe “dil bilmek” kavramının ne kadar karmaşık olduğunu daha uygun anlıyor.
Resmi yeterlilik testleri şahısların argoyu ya da günlük lisanı değil, resmi lisanı ne kadar uygun konuşabildiğine bakıyor. Lisanın söz haznesi, dilbilgisi, söylem üzere ögelerinden hangisinin daha değerli olduğu da bir muamma…
Hiperpoliglotların maharetlerinin test edildiği en değerli olay 1990’da yapılan bir müsabakaydı. Avrupa’da en fazla lisan bilen kişiyi tespit etmeyi amaçlayan müsabakanın iştirakçileri, o lisanları uygun konuşan bireylerle çeşitli diyaloglara giriyor ve yetkinlikleri karşılığında puanlar alıyordu. İskoç orgcu Derick Herning, 22 lisandaki yetkinliğiyle birinci oldu. Herning’in 2019’da hayatını kaybedene kadar en az sekiz lisan daha öğrendiği söyleniyordu.
Herning’in Guinness Rekorlar Kitabı’ndaki unvanını alan kişi ise 59 lisan bildiğini argüman eden öbür bir hiperpoliglot oldu. Ne var ki çeşitli televizyon programlarında bildiğini argüman ettiği lisanlardaki soruları yanıtlayamayan bu kişi daha sonra ortadan kayboldu. “Sahtekâr mıydı yoksa kameralar karşısında panik mi yaptı?” sorusu ise karşılıksız kaldı.
Yine de birçok hiperpoliglot “Kaç lisan biliyorsun?” sorusunu yanıtlamayı reddediyor, zira bu soru lisan öğrenmenin nüanslarını göz arkası ediyor.
Bunun en güzel örneklerinden biri de Timothy Doner. Yaşadıklarını bir TED Talk’ta anlatan Doner, şimdi ergenken 12 lisan bildiği için New York Times’a haber olunca hayatı değişti. Kanal kanal dolaştırılan Doner, “Almanca ’23 lisan konuşabiliyorum’ dememi, Çince tekerleme söylememi, Türkçe ‘hoşça kalın’ dememi istiyorlardı. Bir şov eserine dönüştürülmüştüm. Abartılıydı, sansasyonalize edilmişti” diye anlattı o yılları.
“Babel No More” isimli kitabı için 400’den fazla poliglotla görüşmeler yapan Michael Erard da marifetlerini sergilemekten ya da paraya dönüştürmekten hoşlanmayanların lisan maharetlerini daha inandırıcı bulduğunu belirtiyor.
OTİZMLE TANIŞINCA MODÜLLER YERİNE OTURDU
Smith’e geri dönersek… O öğrendiği lisanların her birine, o lisan sayesinde bağ kurduğu bireylerin öyküsü üzere yaklaşıyor. Hayatları o lisanlar tarafından şekillendirilmiş bireyleri tanımak için özel bir gayret sarf ediyor. Karşılığında o bireyler de Smith’in hayatını şekillendiriyor. Onu kabul ediyorlar, benimsiyorlar, takdir ediyorlar.
Arkadaşı Ryan Harding, “Bazen sokakta yürürken, bir kenarda oturup kendi ortalarında konuşan iki kişi görüyoruz. Vaughn, yanlarına yaklaşıp ‘Farklı bir aksanınız olduğunu fark ettim, öbür lisanlar de biliyor musunuz?’ diye soruyor. Sonra hop, bir anda o şahısların meskenine akşam yemeğine davet ediliyoruz” diye anlatıyor Smith’in kurduğu münasebetleri.
Smith, Paraguaylı bir özel eğitim öğretmeniyle de bu türlü tanışmış. Bu öğretmen Smith’i Guaranice öğretmek için meskenine davet etmiş ve sohbet sırasında ona sınıfındaki otizmli öğrencilerden bahsetmiş. Smith, “‘Otistik’ sözünü duyunca ‘artistik’e New York aksanı kattığını zannettim” diyor. Lakin öğretmen otizm spektrumundaki bireylerin özelliklerinden bahsedince, anlattıkları Smith’e bir anda çok tanıdık gelmiş.
Belki de öğretmenlerinin söylediklerini anlamamasının sebebi buydu. Tahminen de bu yüzden kimi yetişkinler onu kaba buluyordu. Tahminen de bu yüzden insanların daima “becerilerine uygun meslek fırsatlarından” bahsetmesine karşın o nereye bakıp hangi adımı atacağını bilmiyordu.
İKİ FARKLI SMITH VAR
Smith bazen yaşadığı hayattan çok şad hissediyor kendini. Birebir tişörtleri giymekten, çokça boş vakti olmasından, arkadaşlarına yemek yapmaktan, model trenleriyle oynayıp görüntü fotoğrafları yapmaktan, fotoğraf çekmekten ve kahvecilerde oturup farklı aksanları dinlemekten çok keyif alıyor.
Bazı günler ise halılarını temizlemeye gittiği insanların kendisine bakışlarını fark ediyor. Müşteriler bazen kendi yaptıkları lekelerin acısını ondan çıkarıyor. Kendi ortalarında onun anlamayacağını düşünerek, dedikodusunu yapıyorlar. O denli vakitlerde Smith, yine kendisini öğretmenlerini hayal kırıklığına uğratan çocuk üzere hissetmeye başlıyor.
Bir seferinde gittikleri bir meskende Portekizce konuşan bir çiftin, “Şunun kılığına kıyafetine bak, hiç profesyonel görünmüyor. Kesin beceremeyecek bu işi” diye dediğine kulak konuğu olmuş Smith.
İş bitip halılar temizlendikten sonra halı temizleme şirketinin sahibi olan ağabeyi, ikili “Nerelisiniz?” diye sorup “Portekiz” yanıtını aldığında Smith yüzünde muzip bir gülümseme ve kusursuz bir Portekizceyle, “Biz de daha geçen hafta Portekiz Büyükelçiliği’nin halılarını temizledik” demiş.
“Bunun üzerine adamın yüzünde oluşan ifadeyi görmek çok hoşuma gitti” diyerek anlatıyor bu olayı.
SMITH’İN FARKI NE?
ABD’nin en kıymetli üniversitelerinden biri olan Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) bünyesinde bulunan Beyin ve Bilişsel Bilimler Laboratuvarı’nda misyon yapan Rusya doğumlu bilim insanı Evelina Fedorenko’nun işi, Smith üzere insanların beyinlerini incelemek.
Beyinlerimizin lisanı nasıl işlediğiyle ilgili araştırmalarda çoklukla gelişim bozuklukları yahut felç üzere nedenlerle konuşma zahmeti yaşayan bireylere odaklanılıyor. Bu yelpazenin öbür ucundaki beşerlerle yani ileri lisan hüneri olan şahıslarla ilgilenen Fedorenko ise “Poliglotlar ve hiperpoliglotları başkalarından ayıran şey ne?” sorusuna karşılık arıyor.
Fedorenko, Smith’le Washington Post muhabiri Jessica Contrera aracılığı ile tanışmış. Okumakta olduğunuz bu haberi hazırlarken Fedorenko’nun görüşlerine başvuran Contrera, ona Smith’in akıl almaz maharetlerinden bahsedip, “Benim beynim neden bu türlü değil? Neden diğer lisanları öğrenmeye çalışsam da aklımda tutamıyorum?” diye sorunca “İsterseniz ikiniz de Boston’a gelin ve beyninizi tarayalım” karşılığını almış.
Sadece İngilizce konuşabilen Contrera, “Vaughn’un beynindeki lisan bölgelerinin çok daha büyük ve ziyadesiyle faal olacağını, benimkilerin ise minicik kalacağını varsaymıştım” diyor ancak çekilen MR’ların, yapılan testlerin ve bir haftalık tahlillerin akabinde ortaya çıkan sonuç bunun tam aykırısı: Smith’in beyninin lisanı algılamak için kullandığı kısımlar, Contrera’nınkilere kıyasla çok daha küçük ve çok daha az faal. Birebir İngilizce sözleri okuduklarında bile, Contrera’nın beyninin daha geniş bir kısmı daha fazla çalışmak zorunda.
Bu sonuç, öteki hiperpoliglotlardan elde edilen bulgularla da paralellik gösteriyor.
“DEĞERSİZ BİR İNSAN DEĞİLİM”
Contrera ve Smith’in testlerini yapan nörobilimci Saima Malik-Moraleda, bu durumu şöyle açıklıyor: “Smith ana lisanını konuştuğunda beyninin lisanı işleyen bölgelerine gönderilmesi gereken oksijen ölçüsü daha az. Lisanı o kadar çok kullanıyor ki bu bölgeleri lisan üretiminde kullanma konusunda çok daha verimli hale gelmiş.” Smith de daha az bildiği lisanları konuşmaya çalıştığında beyni daha fazla oksijen tüketmeye başlıyor.
Smith’in beynindeki lisan alanlarının doğuştan daha küçük ve verimli olması mümkün. Lakin tıpkı Contrera üzere bir beyinle doğup gelişme çağında birçok lisan öğrendiği için beyninin anatomisini dönüştürmüş olması da mümkün. Bunların ikisi birebir anda yaşanmış dahi olabilir. Araştırmacıların bu senaryoların hangisinin gerçek olduğunu anlayabilmek için büyüme çağında lisan öğrenen bireylerin beyinlerini daima tarama takibine alması gerekiyor.
Smith ise dünyadaki yerini bulmaya bir adım daha yaklaşmış durumda. Laboratuvara tanıştığı bilim insanlarının kendisini anlamaya çalıştığını, onun üzere olmak için neler yapmaları gerektiğine baş yorduklarını görmenin kendisini rahatlattığını belirtiyor.
“Ben daima ‘Acaba daha geniş perspektiften bakıldığında nasıl bir noktadayım?’ diye merak ettim. ‘Ya bu çok heyecanlanacak bir şey değilse’ diye düşündüm” diyen Smith, bilim insanlarının heyecanını görmenin kendisini de heyecanlandırdığını tabir ediyor. “Değersiz bir insan değilim ben” dedikten sonra da cebinden telefonunu çıkarıp lisan öğrenme uygulamasını açıyor. 330 gündür sürdürdüğü Galce alıştırmalarının 331’inci gününe başlıyor.
The Washington Post’un “The remarkable brain of a carpet cleaner who speaks 24 languages” başlıklı haberinden derlenmiştir.
